Fonetyczne ciekawostki
Wymowa spółgłosek przez osoby niemieckojęzyczne – zagadnienie dźwięczności
Różne grupy osób uczących się języka polskiego posługujące się odmiennymi językami rodzimymi, wykazują często specyficzne trudności w zakresie postrzegania i wymowy poszczególnych głosek polszczyzny. Niestandardowa wymowa może dotyczyć zarówno samogłosek, spółgłosek, akcentu, intonacji, jak i połączeń głoskowych. Badania mogą więc obejmować te zjawiska szeroko lub koncentrować się na poszczególnych cechach artykulacyjnych i to je szczególnie brać pod uwagę w analizie.
Badając fonetykę polszczyzny jako języka obcego, zarówno na etapie stawiania hipotez odnośnie przewidywanych trudności artykulacyjnych, jak i analizy materiału językowego w celu wykrycia przyczyn konkretnych typów realizacji, zdecydowanie warto wziąć pod uwagę różnice w repertuarze dźwięków mowy języka pierwszego oraz języka docelowego uczących się. W przypadku pary polszczyzna – język niemiecki jedną z rozbieżności, dających się zauważyć podczas porównania spółgłosek, jest rola dystynktywnej w języku polskim cechy dźwięczności oraz istnienie w niemieckim spółgłosek silnych i słabych (Morciniec, Prędota 1994: 43–44), mogąca mieć odzwierciedlenie w niezgodnych ze standardem realizacjach udźwięczniających lub ubezdźwięczniających. Tego typu trudności artykulacyjne zostały dotychczas stwierdzone m.in. przez P. Smoczyńskiego (1980: 90, 92) czy A. Majewską-Tworek (2005: 162, 2006: 106).
Prowadzone badania wstępne[1] (por. Derych 2023) wydają się potwierdzać hipotezę o możliwości pojawienia się w wymowie niemieckojęzycznych mówców niezgodnego ze standardem udźwięczniania bądź ubezdźwięczniania spółgłosek polszczyzny. Na podstawie wstępnej analizy nagrań lektury listy 133 wyrazów (sporządzonej przez autorkę głównie na podstawie leksyki ze „Słownika minimum języka polskiego” autorstwa H. Zgółkowej (2013) przeprowadzonych wśród studentów Uniwersytetu w Lipsku w kwietniu 2023 roku zaobserwowano trudności w wymowie, dotyczące:
- spółgłosek zwarto-wybuchowych: [g], [bʲ] (artykulacja ubezdźwięczniająca),
- [k], [p], [t] (wymowa udźwięczniająca),
- spółgłosek szczelinowych: [ʑ], [z], [ʒ̺] (ubezdźwięcznianie), [ɕ], [s], [sʲ], [f], [fʲ] (udźwięcznianie)
oraz
- afrykat: [dʑ] (ubezdźwięcznianie) (Derych, 2023).
Dalsze badania obejmować będą analizę bardziej obszernego materiału językowego zebranego na podstawie wypowiedzi ustnych (częściowo sterowanych) osób niemieckojęzycznych, pozwolą zweryfikować zjawiska wskazane powyżej, a także pogłębić ich analizę.
Alicja Derych
Bibliografia
Derych, A. (2023). Wybrane trudności w artykulacji polskich spółgłosek przez osoby niemieckojęzyczne (na przykładzie wymowy studentów Uniwersytetu w Lipsku). W: S. Kamińska (red.), Wielojęzyczność. Wyzwanie współczesnej logopedii t. 4 (24–63). Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach.
Kwiatkowska, K. (2015). Testowanie słuchowego różnicowania polskich dźwięków mowy w nauczaniu języka polskiego jako obcego. W: E. Kubicka, A. Walkiewicz (red.), Nowe perspektywy w nauczaniu języka polskiego jako obcego III (305–316), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Majewska-Tworek, A. (2005). Trudności fonetyczne i fonologiczne niemieckojęzycznych studentów uczących się języka polskiego jako obcego. W: P. Garncarek Piotr (red.), Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości europejskiej: materiały z VI Międzynarodowej Konferencji Glottodydaktycznej (159–163), Uniwersytet Warszawski.
Majewska-Tworek, A. (2006). Fonetyczne interferencje i asymilacje w analizie wymowy polskiej u niemieckojęzycznych studentów, Acta Universitatis Wratislaviensis 2907 (103–110).
Morciniec, N., Prędota, S. (1994). Podręcznik wymowy niemieckiej. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Smoczyński, P., (1980), Trudności Niemców z wymową polską oraz związane z tym inne lingwistyczne problemy. W: J. Lewandowski (red.), Metodyka nauczania języka polskiego jako obcego. Wybór artykułów, (83–95), Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Zaśko-Zielińska, M., Majewska-Tworek, A., Śleziak, M., Tworek, A. (2020). Od rozmowy do korpusu, czyli jak zbierać i archiwizować dane mówione. Quaestio.
Zgółkowa, H. (2013). Słownik minimum języka polskiego. Universitas.
[1] Dyskutowane problemy stanowią elementy przygotowywanej przez A. Derych rozprawy doktorskiej. Prezentacja na ten temat („Zagadnienie dźwięczności w wymowie spółgłosek polszczyzny przez osoby niemieckojęzyczne – wstępne uwagi”) została wygłoszona podczas XVI edycji Ogólnopolskiej Studencko-Doktoranckiej Językoznawczej Konferencji Naukowej pt. „Język w Poznaniu” zorganizowanej na Wydziale Neofilologii UAM w Poznaniu 2 kwietnia 2024 r.
Dobór materiału i grupy w badaniach wymowy polskiej jako obcej – problemy i wyzwania
Badania fonetyczne oparte na zgromadzonym materiale mówionym, poza wyzwaniami związanymi z późniejszym opracowaniem danych (anonimizacją, archiwizacją, transkrypcją fonetyczną itd.), stawiają przed ich autorami również problemy wynikające z doboru materiału źródłowego, wyjściowego, służącego uzyskaniu przekonujących wyników możliwych do późniejszego wykorzystania np. w praktyce glottodydaktycznej czy komputerowym przetwarzaniu języka naturalnego[1].
Na etapie projektowania materiałów źródłowych oraz zbierania danych mówionych od osób obcojęzycznych (w tym wypadku: niemieckojęzycznych) uczących się języka polskiego, udało się zidentyfikować trudności związane m.in. z:
- grupą badanych oraz ich poziomem zaawansowania – pojawił się problem samookreślenia poziomu zaawansowania, który bywał zaniżany lub zawyżany;
- zróżnicowaniem tej grupy – zarówno między osoby reprezentującymi nie tylko różne poziomy zaawansowania, ale też te same poziomy, istnieją różnice indywidualne;
- wynikający z powyższych punktów problem przygotowania materiału językowego dostosowanego zarówno do mówców początkujących, jak i średniozaawansowanych – osoby badane różniły się w zakresie subkompetencji nie tylko fonetycznej, ale też leksykalnej i syntaktycznej, co – mimo względnej nieistotności tych zagadnień w badaniach skupionych na analizie artykulacji – miało wpływ na jakość oraz ilość zgromadzonego materiału;
- specyficzną sytuacją komunikacyjną – przed osobą prowadząca badanie, poza czuwaniem nad jego metodologiczną poprawnością, stało także zadanie stworzenia sytuacji komunikacyjnej minimalizującej stres badanych związany z nagraniem.
Alicja Derych
Na podstawie: Derych, A. (2024). Methodological Issues in Phonetic Research of Polish as a Foreign Language. Linguistische Treffen in Wrocław 26 (353–367). https://doi.org/10.23817/lingtreff.26-21
[1] Dyskutowane problemy stanowią elementy przygotowywanej przez A. Derych rozprawy doktorskiej. Prezentacja na ten temat („Badania fonetyczne języka polskiego jako obcego – refleksje metodologiczne” została wygłoszona podczas konferencji „Problemy i zadania współczesnego językoznawstwa XX” zorganizowanej w dniach 21–24 marca 2024 r. w Karpaczu.
Różnicowanie spółgłosek polszczyzny – przypadek osób niemieckojęzycznych
Badania w zakresie fonetyki artykulacyjnej, szczególnie dotyczące wymowy cudzoziemskiej, uzupełniane są często o testy percepcyjne, mające na celu wykrycie potencjalnych trudności dotyczącej różnicowania poszczególnych głosek. Na zastosowanie „Uniwersalnego testu różnicowania polskich dźwięków mowy” (Kwiatkowska 2015) jak narzędzia służącego wstępnemu wykryciu, które z głosek polszczyzny nie są różnicowane przez badanych, zdecydowano się również w prowadzonych analizach wymowy spółgłosek przez osoby niemieckojęzycznych uczących się języka polskiego (grupy studentów Uniwersytetu w Lipsku)[1]. Test autorstwa K. Kwiatkowskiej opiera się na parach minimalnych – wyrazach różniących się jedną głoską – lub parach wyrazów identycznych. Osoba badana, po wysłuchaniu każdej z par wyrazów, ma za zadanie wskazać, czy wyrazy te są takie same, czy też różne (Kwiatkowska 2015).
Narzędzie to pozwala więc na ustalenie, których par głosek dotyczą trudności, a także, na których cechach są oparte. Na podstawie wstępnych analiz udało się wskazać następujące pary spółgłoskowe, które badane osoby posługujące się pierwszym językiem niemieckim, określiły jako identyczne oraz różnicujące je (dystynktywne) cechy artykulacyjne (Tworek 2012: 122):
[ɕ] – [ʑ] –dźwięczność
[d̺͡ʒ̺] – [d͡ʑ] – miejsce artykulacji
[n] – [ɲ] – miejsce artykulacji
[r] – [l] – miejsce i sposób artykulacji
[s] – [t͡s] – sposób artykulacji
[s] – [z] – dźwięczność
[t] – [d] – dźwięczność
[t͡ɕ] – [d͡ʑ] – dźwięczność
[t͡s] – [d͡z] – dźwięczność
[t͡s] – [d͡z] – dźwięczność
[t̺͡ʃ̺] – [d̺͡ʒ̺] – dźwięczność
[t̺͡ʃ̺] – [t͡ɕ] – miejsce artykulacji
[ʒ̺] – [ʑ] – miejsce artykulacji.
Warto zaznaczyć, że test uniwersalny nie zastąpi w szczegółowej analizie artykulacji grupy mówców posługujących się konkretnym językiem rodzimym (w tym przypadku niemieckim) testu profilowanego opartego na analizie realizacji głosek. Konieczne było więc opracowanie takiego narzędzia i poddanie grupy również tego typu badaniu.
Alicja Derych
Bibliografia
Kwiatkowska, K. (2015) Testowanie słuchowego różnicowania polskich dźwięków mowy w nauczaniu języka polskiego jako obcego, [w:] E. Kubicka, A. Walkiewicz, (red.), Nowe perspektywy w nauczaniu języka polskiego jako obcego III, Toruń, (305–316).
Tworek, A. (2012). Einführung in die deutsch-polnische vergleichende Phonetik, Wrocław
[1] Dyskutowane problemy stanowią elementy przygotowywanej przez A. Derych rozprawy doktorskiej. Prezentacja na ten temat („Discrimination and articulation of Polish consonants among native speakers of German – preliminary findings”) została wygłoszona podczas konferencji „Wrocławskie Spotkania Młodych Filologów III” zorganizowanej w Instytucie Filologii Angielskiej UWr w dniach 15–16.06.2023 r.
Różnorodność terminologiczna w opisie głosek [w] i [j]
W dotychczasowym stanie badań występujące między innymi w polszczyźnie głoski zapisywane zgodnie z zasadami Międzynarodowego Alfabetu Fonetycznego za pomocą symboli [w] i [j] charakteryzują się nie tylko różnymi opisami, różnią się również terminy, którymi są określane[1]. W literaturze przedmiotu do dziś jest obecnych wiele rozbieżności terminologicznych. Nazywane są półsamogłoskami, półspółgłoskami, glajdami, niektórzy badacze zaliczają je do szerszej grupy aproksymantów (centralnych), opisują cechami samogłoskowymi czy spółgłoskowymi, jak np. w publikacjach:
- spółgłoski sonorne, sonanty (por. np. Tworek 2012, Leoni, Maturi 2009, Canepári 2014)
- spółgłoski półotwarte (por. np. Dukiewicz 1995, Rocławski 1976, Kwapisz-Osadnik 2012)
- aproksymanty (por. np. Lorenc 2016, Lagefoged 1964, 2010, Martinez-Celdrán 2004, Rogerson-Revell 2018, Ogden 2009, Crystal 2008, Bičan 2010, Dankovičová 1999, Cvrček 2010, Šimáčková, Podlipský, Chládková 2012, Roach 1998, Mioni 2001, Canepári 2014)
- spółgłoski płynne (por. np. Kwapisz-Osadnik 2012, Cvrčeka i in. 2010)
- aproksymanty centralne (por. np. Ladefoged 2010)
- półsamogłoski (por. np. Jones 1922, Crystal 2008, Wiśniewski 2001, Kwapisz-Osadnik 2012, Brown 2015, Krzemińska, Sypnicki 1988, Hall 1971)
- półspółgłoski (por. np. Bičan 2010, Gussmann 2007, Kwapisz- Osadnik 2012, Krzemińska, Sypnicki 1988, Hall 1971)
- glajdy (por. np. Tworek 2006, 2012, Orzechowska 2019, Crystal 2008, Sawicka 1999, Kreidler 2004)
- wokoidy niesylabiczne (por. np. Dukiewicz 1995)
- [i], [u] niezgłoskotwórcze (por. np. Rocławski 1976 o [w])
- samogłoski niesylabiczne (por. np. Szulc 1974).
Rozbieżności terminologiczne są więc znaczne i wynikają m.in. z przyjętych perspektyw metodologicznych. Termin „aproksymant” sugeruje np. artykulację ze zwężeniem w kanale artykulacyjnym, zbliżenie artykulatorów, zakłócenie przepływu powietrza, brak zwarcia, tarcia (por. Ladefoged 1975, 2001, Ladefoged, Johnson 2011, Martinez-Celdrán 2004, Crystal 2008, Rogerson-Revell 2018); a glajd – zmienną artykulację, przejściowy charakter, obecność dość szerokiej szczelina w kanale głosowym, artykulacyjne i audytywne zbliżenie do samogłosek (por. Sawicka 1995, Crystal 2008, Tworek 2012). Analiza publikacji dotyczących nie tylko polszczyzny, ale również innych wybranych języków reprezentujących trzy podrodziny: słowiańską (poza j. polskim także j. czeski), germańską (j. angielski, j. niemiecki) oraz romańską (j. francuski, j. włoski), prowadzi do postawienia następujących pytań: W jaki sposób głoski [w] i [j] są opisywane w literaturze? Jaka terminologia jest używana i jak jest argumentowane stosowanie danych określeń? Czy wskazane głoski obecne są we wszystkich analizowanych językach, jak są artykułowane, czym się różnią, w których aspektach ich wymowa jest identyczna, jeśli wziąć pod uwagę cechy sposobu oraz miejsca artykulacji (por. Tworek 2012: 122).
Analiza opisów tych głosek w językach zbliżonych (parami) genetycznie, a także geograficznie, wykazała, że glajd [w] występuje jedynie w polszczyźnie, natomiast [j] (dźwięczny palatalny aproksymant) – zarówno w języku czeskim, jak i polskim, w angielszczyźnie występują półsamogłoski, aproksymanty, glajdy [w] oraz [j] nieobecne w języku niemieckim, a w językach włoskim i francuskim obecne są aproksymanty [w] oraz [j], a ich warianty podstawowe nie różnią się w znaczny sposób. Z perspektywy fonetyki artykulacyjnej trafne wydaje się charakteryzowanie ich jako głosek sonornych (półotwartych), aproksymantów centralnych (labiowelarnego i palatalnego), glajdów (półsamogłosek, półspółgłosek, ale nie samogłosek niesylabicznych). Porównanie trzech wybranych podrodzin pozwala na stwierdzenie, że wskazane głoski nie są obecne uniwersalnie, artykułowane w ten sam sposób [w] można wskazać w polszczyźnie, angielszczyźnie, językach włoskim oraz francuskim, a [j] – w polskim i czeskim, angielskim, włoskim i francuskim.
Wstępny przegląd literatury fonetycznej otwiera również pole do szerszych empirycznych badań komparatywnych opartych o analizę nagrań rzeczywistych postaci wymowy głosek [w] i [j] w wybranych językach.
Alicja Derych
Bibliografia
Bičan A., 2010, Phonematicsof Czech, „La Linguistique” 46 (1), pp. 19–41.
Brown A., SyllableStructure, [in:] Reed M., LevisJ. M. (eds.), The Handbookof English Pronunciation, Malden, pp. 85 –105.
Canepàri L., 2014, Dizionariodi PronunciaItaliana, Bologna.
Chitoran I., 2002, The Phonologyof Romanian: A Constraint-BasedApproach, Berlin –New York.
Chomsky N., HaaleM., 1968, The Sound Patternof English, New York, Evanston, London.
Crystal D., 2008, A Dictionary of Linguisticsand Phonetics6th Edition, Malden.
Cvrček V. (i in.), 2010, Mluvnicesoučasné češtiny. I, Jak sepíšea jak semluví, Praha.
Dankovičová J., 1997, Czech, „Journalof the International PhoneticAssociation” 27 (1/2), pp. 77–80.
Dukiewicz L., 1995, Fonetyka, [w:] Wróbel H. (red.) Fonetyka i fonologia, s. 7–103, Kraków.
Gussmann E., 2007, The Phonologyof Polish, New York.
Hall R. A., 1971, La strutturadell’italiano, Roma.
Jones D., 1922, AnOutlineof English Phonetics, New York.
Kreidler Ch. W., 2004, The Pronunciationof English. A Course Book, Malden.
Krzemińska W., Sypnicki J., 1988, Elémentsde grammairefrançaise: phonétique, Poznań.
Kwapisz-Osadnik K., 2012, Podstawowe wiadomości z gramatyki polskiej i włoskiej. Szkic porównawczy, Katowice.
Ladefoged P.,1964, PhoneticStudyof West AfricanLanguages, Cambridge, [za:] Lorenc A., 2016, Wymowa normatywna polskich samogłosek nosowych i spółgłoski bocznej, Warszawa.
Ladefoged P., 1975, A Course in Phonetics, New York, [za:] Lorenc A., 2016, Wymowa normatywna polskich samogłosek nosowych i spółgłoski bocznej, Warszawa.
Ladefoged P., 2007, ArticulatoryFeaturesfor DescribingLexicalDistinctions, „Language” 83 (1), pp. 161–180.
Ladefoged P., Johnson K., 2011, A Course in Phonetics, Boston etc.
Laskowski R., 1999 (przedruk 2010), System fonologiczny języka polskiego, [w:] Bartmiński J., Nowosad-Bakalarczyk M. (red.), Prozodia, fonetyka, fonologia, s. 55–59.
Leoni F. A., Maturi P., 2009, Manuale di fonetica, Roma.
Lorenc A., 2016, Wymowa normatywna polskich samogłosek nosowych i spółgłoski bocznej, Warszawa.
Małdżiewa W., 2000, Tertiumcomparationisw konfrontatywnych badaniach składni języków słowiańskich, [w:] Gajda S. (red.), Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, Opole, s. 101–105, [za:] Tworek A., 2004, O potrzebie polikonfrontatywnychbadań językoznawczych, [w:] Bartoszewicz I., Jurasz A. (Hrsg.), WerteundWertungen. Sprach-, literatur-undkulturwissenschaftlicheSkizzenundStellungnahmen. FestschriftfürEugeniusz Tomiczek zum60. Geburstag, Wrocław, S. 253–260.
Martinez-celdrán E., 2004, Problemsin the Classificarionof Approximants, „Journalof the International PhoneticAssociation”, 34 (2), pp. 201–210, [za:] Lorenc A., 2016, Wymowa normatywna polskich samogłosek nosowych i spółgłoski bocznej, Warszawa.
Martinez-celdrán E., Regueira J. L., 2008, Spirant Approximantin Galician, „Journalof the International PhoneticAssociation”, 38 (1), pp. 51–68, [za:] Lorenc A., 2016, Wymowa normatywna polskich samogłosek nosowych i spółgłoski bocznej, Warszawa.
Mioni A., M., 2001, Elementidi fonetica, Padova.
Morciniec N., 1974, Wstęp do polskiego wydania Słownika wymowy niemieckiej, [w:] Krech H. i in., Słownik wymowy niemieckiej, Warszawa, s. 7–84.
Morciniec N., Prędota S., 1994, Podręcznik wymowy niemieckiej, Warszawa.
Moulton W. G., 1962, The Sounds of English and German, Chicago.
Ogden R., 2009, AnIntroductionto English Phonetics, Edinburgh.
Orzechowska P., 2019, Complexityin PolishPhonotactics. On Features, Weights, Rankingsand Preferences, Singapore.
Roach P., 1998, English Phoneticsand Phonology. A PracticalCourse, Cambridge.
Rocławski B., 1976, Zarys fonologii, fonetyki, fonotaktykii fonostatystykiwspółczesnego języka polskiego, Gdańsk.
Rogerson-Revell P., 2018, English Vowelsand Consonants, [in:] KangO., Thomson R. I., Murphy J. M. (eds.), The RoutledgeHandbookof ContemporaryEnglish Pronunciation, London, Ney York, pp. 93–121.
Sawicka I., 1995, Fonologia, [w:] Wróbel H. (red.) Fonetyka i fonologia, s. 105–191, Kraków.
Šimáčková Š, podlipský V. J., chládková K., 2012, Czech spokenin Bohemia and Moravia, Journalof the International PhoneticAssociation” 42 (2), pp. 225–232.
Dzulc A., 1974, Praktyczna fonetyka i fonologia języka niemieckiego, Warszawa.
Tworek A., 2004, O potrzebie polikonfrontatywnychbadań językoznawczych, [w:] Bartoszewicz I., Jurasz A. (Hrsg.), WerteundWertungen. Sprach-, literatur-undkulturwissenschaftlicheSkizzenundStellungnahmen. FestschriftfürEugeniusz Tomiczek zum60. Geburstag, Wrocław, S. 253–260.
Tworek A., 2006, Konsonantensystemedes Polnishenunddes Deutschen. Fehleranalyseim Bereichder Perzeptionundder Artikulationder deutschen KonsonantenbeiDeutschlernendenPolen, Wrocław –Dresden.
Tworek A., 2012, Einführungin diedeutsch-polnischevergleichendePhonetik, Dresden–Wrocław.
Wągiel M., 2016, Pozycje nuklearne i peryferyjne a interpretacja fonologiczna aproksymantów [j] i [w] w języku polskim, „Język Polski” 96, 1, s. 68–79.
[1] Prezentacja na ten temat („Opis głosek [w] i [j] w językach polskim, czeskim, angielskim, niemieckim, francuskim i włoskim”) została przedstawiona przez A. Derych podczas I Ogólnopolskiej Konferencji Studencko-Doktoranckiej „Oblicza języka: badania, perspektywy, interpretacje” zorganizowanej 16 maja 2025 r. na UAM w Poznaniu.
